ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 – 11 ਨਵੰਬਰ 1675) ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1665 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1675 ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਗੂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1621 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛੇਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ।
ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਯੋਧਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ 115 ਭਜਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਸਸਕਾਰ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ 24 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਨਿੱਘ ਵਰਗਾ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਕਲਿਆਣ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਤਰਸਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਾਭਦਾਇਕ, ਸਭ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ – ਨੌਵੇਂ) ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 500 ਪੰਡਤਾਂ ਤੱਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਧਰਮ, ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਤੱਕ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ, ਜਗਤ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਸਾਰੇ, ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪੈਗੰਬਰ, ਇੱਕ ਮਸੀਹਾ, ਇੱਕ ਜਗਤ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਦਇਆ ਨਿਰਪੱਖ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਸਭ ਉੱਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਵਰ੍ਹਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ, ਅਣਗਿਣਤ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਦਿਆਲੂ ਗੁਰੂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਰਹਿਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਿਖਾਈ ਸੀ। – ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਸਪਾਲ (ਸੇਵਾਮੁਕਤ) ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ (ਗੁਰਮੁਖੀ: ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ) (ਬੁੱਧਵਾਰ, 18 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1621 – ਬੁੱਧਵਾਰ, 24 ਨਵੰਬਰ, 1675), ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟ-ਦੀ-ਚਾਦਰ (ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਰਾਖੇ) ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ, ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੌਵੇਂ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ-ਭਤੀਜੇ ਅਤੇ ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1664 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਬਣੇ ਸਨ।
ਇੱਕ ਕਵੀ, ਇੱਕ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਯੋਧਾ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਲਿਖਤਾਂ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਮੋਹ, ਤਨ, ਮਨ, ਦੁੱਖ, ਮਾਣ, ਸੇਵਾ, ਮੌਤ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਵਰਗੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ 116 ਕਾਵਿਕ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ।
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ, ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ, ਅਤੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ ਸਨ: ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ, ਸੂਰਜ ਮੱਲ, ਅਨੀ ਰਾਏ, ਅਟਲ ਰਾਏ ਅਤੇ ਤਿਆਗਾ ਮੱਲ। ਤਿਆਗਾ ਮੱਲ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦੇ ਤੜਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ) ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਦ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਲਾਸਿਕੀਆਂ ਵੀ ਸਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 3 ਫਰਵਰੀ 1632 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਰਹੇ
1640 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾਨਕੀ, ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਬਕਾਲਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁੰਦਰ ਤਲਾਬ, ਖੂਹ ਅਤੇ ਬਾਉਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਲ ਬਕਾਲਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇ।
ਗੁਰੂ ਯਾਤਰਾ
ਮਾਰਚ 1664 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਚੇਚਕ ਦਾ ਰੋਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ, ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਕਾਲਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਕਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।
ਇੰਨੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਿੱਖ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਮਿੱਥ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀ, ਬਾਬਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲਬਾਣਾ, ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਚਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਨੂੰ 500 ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦੋ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸਹੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਚੁੱਪ ਵਚਨ
ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ 500 ਸਿੱਕੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਸੀ। ਹਰ “ਗੁਰੂ” ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਦੋ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਵੀ ਬਕਾਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਲਬਾਨਾ ਨੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਦੋ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਭੇਟਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਭੇਟ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਪੰਜ ਸੌ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲਬਾਣਾ ਨੇ ਝੱਟ ਹੀ ਫਰਕ ਠੀਕ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਛੱਤ ਤੋਂ ਚੀਕਣ ਲੱਗਾ, “ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ” ਭਾਵ “ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੈ, ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੈ”।
ਅਗਸਤ 1664 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਬਕਾਲਾ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨੌਵਾਂ ਗੁਰੂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀਵਾਨ ਦੁਰਗਾ ਮੱਲ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਵਾਜ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸਾਦਗੀ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਕੰਮ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ, ਜਾਂ ਦੋਹੇ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 116 ਸ਼ਬਦ, ਅਤੇ 15 ਰਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ 782 ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 116 ਸ਼ਬਦ, ਅਤੇ 15 ਰਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ 782 ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ (ਪੰਨੇ 219-1427) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਲਗਾਵ, ਸਰੀਰ, ਮਨ, ਦੁੱਖ, ਮਾਣ, ਸੇਵਾ, ਮੌਤ, ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ।
ਯਾਤਰਾਵਾਂ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਢਾਕਾ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਸਮੇਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਠਹਿਰੇ ਉਹ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਾਟਰ ਵੈੱਲ ਅਤੇ ਲੰਗਰ (ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਰਸੋਈਆਂ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਦੌਰੇ ਕੀਤੇ। 21 ਅਗਸਤ 1664 ਨੂੰ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ, ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਲਈ ਉੱਥੇ ਗਏ ਸਨ। ਦੂਜੀ ਫੇਰੀ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1664 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਬੱਸੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਦੀ ਮਾਤਾ, 29 ਸਤੰਬਰ 1664 ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਸਨ। ਤੀਜੀ ਫੇਰੀ ਨੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮਥੁਰਾ, ਆਗਰਾ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਅਤੇ ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਕਸਬਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਦਸਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹੋਣਗੇ, ਦਾ ਜਨਮ 1666 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਸਾਮ ਦੇ ਧੁਬਰੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਹੋਮ ਰਾਜ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਸਾਮ) ਦੇ ਰਾਜਾ ਚਕਰਦਵਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਅਸਾਮ, ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਚੰਪਾ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ 500 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦੀ। ਉੱਥੇ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1672 ਵਿੱਚ, ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਅਤਿਆਚਾਰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਸਾਉਣਾ:
ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੇ ਤੋਂ ਬਕਾਲੇ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਅਤੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਅੱਪੜੇ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਰਾਜੇ ਦੀਪ ਚੰਦ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਮਾਖੋਵਾਲ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮੁੱਲ ਲੈਕੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅਕਤੂਬਰ 1665 ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ।
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਅੱਤ:
ਤਾਜ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਖ਼ੂਨ ਉੱਪਰ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਢਿੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਕੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਗੱਦੀ ਸਾਂਭੀ। ਉਪਰੰਤ ਸਮੇਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਖਵਾਉਣ ਲਈ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਠੁੱਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਕੱਟੜ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਅਗਲਾ ਮੋਹਰਾ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਮੰਨਣ ਉੱਤੇ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਫਲਤਾ ਨਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਪੰਡਿਤਾਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਨਾਮੋ–ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਝੰਡੇ ਗੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ।
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫਰਿਆਦ: ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਖ਼ਾਂ ਮਾਨੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਲਈ ਕਾਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਥਾ ਆਪਣੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਪਾਸ ਆਇਆ।
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ।
ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ–ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦੀ:
ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਭਾਸ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੁਣ ਲੇਖੇ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਹੈ। 1674 ਵਿਚ ਆਪ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਮਾਣੇ, ਕੈਂਥਲ, ਰੋਹਤਕ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਪਰਚਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਖੂਹ ਅਤੇ ਬਉਲੀਆਂ ਆਦਿ ਲਵਾਂਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਡਰ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਸ਼ਾਹੀ ਰਿਪੋਟਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਧਾੜਵੀ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ ਆਦਿ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿਤੇ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ, ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਿੱਤਾ (ਬਾਬੇ ਬੁਢੇ ਜੀ ਦੀ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ), ਭਾਈ ਊਦਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਨ। ਹਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸੰਗਤਾਂ ਹੁੰਮ–ਹੁੰਮਾ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਗਰੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਇਕ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈਕੇ ਬਜਾਰੋਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੈ ਕੇ ਅਵੋ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਢੰਗ ਸੀ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਬਾਬੇ (ਹਸਨ ਅਲੀ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫੜਾਉਣ ਦਾ ਇਨਾਮ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ। ਤਕਰੀਬਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਪੰਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਜਿਉਣਾ ਸਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਨਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ਪਰ ਕਿਸੇ ਡਰਾਵੇ ਜਾਂ
ਲਾਲਚ ਦਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੌਤ ਦੇ ਭਿਆਂਨਕ ਡਰਾਵੇ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਦੁਫਾੜ ਕਰ ਦਿਤਾ, ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਬਾਲ ਦਿੱਤਾ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਤੋਂ ਰਤਾ ਭਰ ਵੀ ਨਾ ਡੋਲੇ ਤਾਂ ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ
ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਕੋਈ 500 ਗਜ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1790 ਵਿੱਚ ਸ: ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਕਰੋੜ–ਸਿੰਘੀਏ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।
ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਮੁਨਿਆਦੀ ਸੁਣ ਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੂਰਮੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਹਿੱਲ ਗਏ। ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ ਪੈਣ ਤੇ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ 200 ਮੀਲ ਦੀਆਂ ਮੰਜਿਲਾਂ ਲੁੱਕਦੇ–ਛਿਪਦੇ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ
ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਸੀਸ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮ ਸਤਰਕ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਹਿਰਾ ਕਰੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਨਾਮ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ (ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੱਖ) ਆਪਣੇ ਸੈਂਕੜੇ ਬਲਦ ਲੈਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ।
ਭਾਈ ਉਦੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਭੇਖ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਉਂਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ। ਭਾਈ ਉਦੈ ਅਤੇ ਲੱਖੀ ਵਣਜਾਰੇ ਨੇ ਮੌਕਾ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੱਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਪਿੰਡ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਅੱਪੜਦਿਆ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਣੇ ਸਾਰੇ ਅਸਬਾਬ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤ’ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।