ਪੂਰਾ ਨਾਮ: ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ
ਜਨਮ: ਵੀਰਵਾਰ 31 ਮਾਰਚ 1504, ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਏ (ਸਰਾਏਨਾਗਾ), ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
ਗੁਰਗੱਦੀ : ਵੀਰਵਾਰ 18 ਸਤੰਬਰ 1539 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ 13 ਸਾਲਾਂ ਲਈ: 1539 ਤੋਂ 1552
ਜੋਤੀ ਜੋਤ : ਸ਼ਨੀਵਾਰ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1552
ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ: ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਮੱਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਭਰਾਈ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ: ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ
ਬੱਚੇ : ਪੁੱਤਰ – ਬਾਬਾ ਦਾਸੂ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਦਾਤੂ ਜੀ, ਧੀਆਂ – ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਅਨੋਖੀ ਜੀ
GGS ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ: ਕੁੱਲ 63 ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸ਼ਲੋਕ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
“ਹਵਾ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਸਭ ਦੀ ਮਹਾਨ ਮਾਤਾ ਹੈ। ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੋ ਨਰਸ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਮਲਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਦੇ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਤੁਰ ਪਏ ਹਨ – ਹੇ ਨਾਨਕ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਚਮਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਪਾਰ ਉਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ! ||1||” – ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ (ਗੁਰਮੁਖੀ: ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ) (ਵੀਰਵਾਰ 31 ਮਾਰਚ, 1504 – ਸ਼ਨੀਵਾਰ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1552), ਨਾਨਕ II, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਦਸ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਗੁਰੂਆਂ (ਬ੍ਰਹਮ ਦੂਤ) ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜੇ ਸਨ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1504 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਏ (ਸਰਾਏਨਾਗਾ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ ਲਹਿਣਾ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਮੱਲ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮਾਤਾ ਸਭਰਾਈ ਜੀ (ਦਇਆ ਕੌਰ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ, ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
27 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜੋਧਾ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ) ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬਦਲ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਲਾਪਣ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ। ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਅੰਗਦ (ਅੰਗ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਤੋਂ) ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ 13 ਜੂਨ, 1539 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਦੂਜੇ ਨਾਨਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
*63 ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸ਼ਲੋਕ (ਪ੍ਰਗਟ ਬਾਣੀ) ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਜੋ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ।
*ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਆਚਰਣ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ, ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਵਿਖਾਵੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪਾਖੰਡ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।
*ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ
*ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਲੰਗਰ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ
*ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਕਈ ਨਵੇਂ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ
*ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ, ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਮੱਲ ਅਖਾੜੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ 1552 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਵਰਗੀ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।
ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਖੋਜ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਦਮ ਦਾ ਦੂਰਗਾਮੀ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਹੈ।
ਦੂਸਰਾ, ਇਸਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਾਖਵੇਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਫਲਸਫ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਹੋ ਸਕੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲੰਡਾ ਜਾਂ ਮਹਾਜਨੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਵਰ ਧੁਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪਾਠਕ ਦੁਆਰਾ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਅਰਥ ਕੱਢਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਰ ਪਾਠਕ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਗਲਤ ਅਰਥ ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਦਮ ਸੀ।
ਲੰਗਰ ਦੀ ਹੋਰ ਸਥਾਪਨਾ
ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਵੀ ਪਰੋਸਿਆ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੋਟੇ ਘਾਹ ਨੂੰ ਖਾਟੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰੋੜ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਮਾਇਆ। ਸਾਰੀਆਂ ਭੇਟਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਫੰਡ ਵਿੱਚ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਮੂਲੀ ਉਤਪਾਦਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਜੀਵੀ ਜੀਵਨ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮਾਰਗ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬੇਵਕੂਫੀ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਵੇਰਵੇ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ, (ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ) ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਏ (ਸਰਾਏਨਾਗਾ) ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ 1, (5 ਵੈਸਾਖ) ਸੰਵਤ 1561, (31 ਮਾਰਚ, 1504) ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਮੱਲ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਫਲ ਵਪਾਰੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮੋ ਜੀ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸਭਰਾਈ, ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ, ਦਇਆ ਕੌਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਸੀ। ਬਾਬਾ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਤ੍ਰੇਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਮੱਤੇ-ਦੀ-ਸਰਾਏ (ਸਰਾਏਨਾਗਾ) ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਫੇਰੂ ਜੀ ਇਸ ਥਾਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।
ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ, ਮਾਤਾ ਰਾਮੋ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੇ ਦੁਰਗਾ (ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਦੇਵੀ) ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਜਥੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਜੀ ਨਾਲ ਜੂਨ 1520 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ (ਭਾਈ ਦਾਸੂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦਾਤੂ) ਅਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ (ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਅਨੋਖੀ) ਸਨ। ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਬਲੋਚ ਮਿਲਸ਼ੀਆ ਦੁਆਰਾ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਕਾਰਨ ਆਪਣਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ) ਨੇੜੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪਿੰਡ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆ ਵੱਸਿਆ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੋਧਾ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ) ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖ (ਚੇਲਾ) ਬਣ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਇੰਨੀ ਮਹਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 7 ਸਤੰਬਰ, 1539 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੇ ਨਾਨਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਰੂਪ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਮ “ਅੰਗਦ” (ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ) ਦਿੱਤਾ।
ਉਸਨੇ ਛੇ ਜਾਂ ਸੱਤ ਸਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। 22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਪਿੰਡ (ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ) ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਯੋਗੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਰਣਮਾਲਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ, ਇਹ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲਿਪੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਅਖਾੜੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਈ ਬਾਲਾ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੱਥ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖੀ। (ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮਸਾਖੀ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ 63 ਸ਼ਲੋਕ (ਪਉੜੀਆਂ) ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਲੰਗਰ’ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਨਵੀਆਂ “ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ” (ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਲਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਜਨਮੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਦਾ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਅਤੇ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਅਜੇ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਮੋੜ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਜੀਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ “ਜੀਵਨ-ਪੱਧਰੀ” ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੰਕੇਤ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ (ਤੀਜਾ ਨਾਨਕ) ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਲਿਖਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਸਨੇ 29 ਮਾਰਚ 1552 ਨੂੰ 48 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਗਰ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਹੁਮਾਯੂੰ, ਜਦੋਂ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ, ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣ ਆਇਆ ਸੀ।
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਉਸਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ, ਵਿਦਿਅਕ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਟੀਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਾਪਨਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਟੀਚੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਇਹ ਉਸਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਅਪੂਰਣ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ‘ਗੁਰਮੁਖੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਭਾਵ ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਵੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 1541 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਰਲ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਗੁਰੂਮੁਖੀ ਦੀ ਕਾਢ ਨੇ ਮੁਢਲੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਦਾਂ, ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੱਖਪਾਤ ਰਹਿਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਧਣ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਇਸ ਨਵੀਂ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਪਾਠਕ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਗਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਜਾਂ ਗਲਤ ਰਥਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕੇ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਰਵਿਘਨ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 1544 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਨਵੀਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਵੀ ਸਨ।
16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਅੰਗਦ ਜੀ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1520 ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਖੱਤਰੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਮੁੱਢਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ (ਦਾਸੂ ਅਤੇ ਦਾਤੂ) ਅਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ (ਅਮਰੋ ਅਤੇ ਅਨੋਖੀ) ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਡਰੋਂ ਆਪਣਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਦ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਖਡੂਰ ਦੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਗੁਰੂ ਸੀ ਜੋ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਸੀ।
ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਨੇ ਆਪਣੇ 20 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਛੇ ਤੋਂ ਸੱਤ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ
ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਚੋਣ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਰਸਮ ਅਗਲੇ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਜੱਗ ਬਾਰੇ ਹੈ ਜੋ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਗੰਦਾ ਜਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਅੰਗਦ (ਅੰਗ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ) ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਾਨਕ 7 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। 22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜੇ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ, ਵੈਰਾਗਿਆ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਗਏ।
ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰੋ, ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੀਣਾ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਬੇਕਾਰ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਾਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜੇ ਸਮੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ (ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ) ਪਿੰਡ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ
ਇਹ ਹਉਮੈ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਹਉਮੈ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਉਮੈ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਰ ਬਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ”
ਆਪਣੀ ਹੰਗਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੋ,
ਤਦ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇਗਾ – ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
18 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2007 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਦੀ 503ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਗੁਰੂ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਬਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸ਼ੁਭ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਆਓ ਆਪਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਈਏ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਤੇ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਵਿਸ਼ਵ ਗੁਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਯੋਗ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਨਾਜ਼ੁਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਈਏ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਝ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ।
ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ {Physical Fitness}
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਟੀਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਮਨ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ।
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਨੀਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਰਦ ਨਾਲੋਂ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰਤਾਵੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਨਤਕ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਬਰਾਬਰ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਨਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਰੋਸਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ; ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ੀ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ, ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਸਤਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਸਾਥੀ, ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਔਰਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਮਾਤਾ ਖੀਵੀ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਖਾਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਸਮਾਨਤਾ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਕ ਜਾਤ-ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਵਰਗ-ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਸੁਆਰਥ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਅਮਲ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਗੁਰੂ ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਕ ਰਸੋਈ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਜਾਤ ਜਾਂ ਰੁਤਬੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਨਾਨਕ; ਉਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਕਿਵੇਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਹੈ; ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਸੌਂਪਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਘੱਟ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੋਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।” – ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗੁਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਸਤਤ ਦਾ ਇਕਸਾਰ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਲੀਸਿਯਾ, ਜਾਂ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਭਜਨ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨੇਕ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਦੇ ਸਨ।
ਸੇਵਾ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਏ ਸਨ ਉਹ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੁਆਰਾ, ਉਸਦੀ ਉਸਤਤ ਗਾਉਣ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸੇਵਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰਹਮ ਕਿਰਪਾ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਨਾ, ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਚੰਗਿਆਈ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਹੇ ਨਾਨਕ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੇਵਾ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ
ਗੁਰੂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਰਸਮਾਂ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਇਕੱਲਾ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਜਾਂ ਆਤਮ-ਬੋਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ।
“ਹੇ ਨਾਨਕ, ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਅਸਲੀ ਜੱਜ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਰੋਗ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਿਆਣਾ ਹਕੀਮ ਹੈ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਵਿਹਲੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕਰੋ; ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋ।” ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਜਿੱਤਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਹੰਕਾਰ, ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਹਉਮੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭਟਕਣਾ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਬ੍ਰਹਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
“ਉਹ ਗੁਣਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਲਾਲਚ ਦੇ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ, ਅਤੇ ਜੋ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਕਬੂਲ ਅਤੇ ਗਲੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ”। ਇਹ ਹਉਮੈ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਹਉਮੈ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਉਮੈ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਰ ਬਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ”
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਲੋਭ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰੀ ਮੋਹ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ। ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਕਾਸ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
“ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾਨਕ, ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਛਤਾਉਂਦਾ ਹੈ।
“ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਰੱਜਦਾ, ਅਤੇ ਕੰਨ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੱਜਦੇ। ਅੱਖਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ – ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦੀ ਗੁਣ ਲੱਭਦਾ ਹੈ। ਭੁੱਖਿਆਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦੀ; ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਭੁੱਖ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਨਾਨਕ, ਭੁੱਖ ਤਦੋਂ ਹੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨਿਡਰਤਾ
ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸਾਰੂ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਸਨ ਜੋ ਜਾਤ ਅਤੇ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਕਰਮਕਾਂਡ, ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨੀਵੇਂ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਸਿਖਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਡਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। “ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਡਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਨਕ ਇਹ ਭੇਤ ਸੁਆਮੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਪਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਵਡਿਆਇਆ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਅਤੇ ਅਖੌਤੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਿਘਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ।
ਬ੍ਰਹਮਤਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਭੌਤਿਕ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਦੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਚਿੰਤਨ ਦੁਆਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। “ਦਿਨ ਦੇ 24 ਘੰਟੇ ਅੱਠ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਨੌਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੀ ਵੀ ਖੋਜ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨੌ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਹਨ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਭਾਲੋ। ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਭਗਤ ਬਣਦੇ ਹਨ” – ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਤੇਰੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਨਾਨਕ, ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੈ; ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਨਕ, ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਦਇਆ ਦੁਆਰਾ, ਮਨ ਅੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਤਪੱਸਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਭਟਕਣਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। “ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹਨ। ਹੇ ਨਾਨਕ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਨੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ, ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਦਇਆ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਲਈ, ਧਰਮ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਕਰਮ ਵਿਚ ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। “ਕੁਝ ਕੰਮ ਅਣਚਾਹੇ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਕਰਨਾ, ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਣ ਜਾਂ ਚੰਗਿਆਈ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਕਰਮ ਹੈ, ਹੇ ਨਾਨਕ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਿਆਈ ਦਿਖਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਗੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੁਝ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ; ਨਾਨਕ, ਉਹ ਰੱਬ ਦੀ ਮੂਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। -ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ “ਨਾਨਕ, ਸੰਸਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਡਿਆਈਆਂ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਜਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ ਜੇਕਰ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ।” – ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
ਪਵਿੱਤਰ ਸੰਗਤ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਜੋ ਨਿਰਭੈ ਅਤੇ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਜੋ ਅਨਾਦਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਇਸ ਭਰਮ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।”
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ:
ਇਹ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ:
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਈ ਭਰੇਈ: ਮਾਈ ਭਰੇਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮਾਸੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਠਹਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਰਬਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ, ਖੰਡੀ ਸਾਹਿਬ: ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਗੇ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਪਿਆਣਾ ਸਾਹਿਬ: ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਜਾਪ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੱਲ ਅਖਾੜਾ: ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਸੀ।
- ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਏ (ਸਰਾਇਨਾਗਾ): ਇਹ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਹੈ।
- ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਜਿਲਾ. ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ
ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਕਨੌਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1540 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਗੱਦੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੱਲ ਅਖਾੜਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਵਰ੍ਹਿਆ ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੜਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਗੁਆ ਲਈ ਸੀ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਲੜੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ
ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਮੁੜ ਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗਾ।
ਜੋਤਿ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਿਸਾਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ (ਤੀਜੇ ਨਾਨਕ) ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ , ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ
ਲਗਭਗ 20 ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲਗਭਗ 1539, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਧੂ, ਜਾਂ ਤਪੱਸਵੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਇੱਕ ਗੁਰੂ (ਅਧਿਆਪਕ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ) ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਵਾਪਸੀ ਤੇ, ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ।
ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ ਅਪਣਾ ਲਿਆ, ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਪ੍ਰਤੀ ਅਥਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਦੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਸਵੇਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 1552 ਵਿੱਚ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ 29 ਮਾਰਚ 1552 ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ।